Bajki pomagają świadomie wpajać młodym umysłom normy obowiązujące w społeczeństwie. Podświadomie bajki mogą zapewnić też zbiór atrakcyjnych stereotypowych ról, lokalizacji oraz planów ułatwiających realizację błędnego skryptu życiowego. Do tej pory naukowa analiza strukturalna skryptu była opierana na Macierzy Skryptu (Script Matrix, Steiner, TAB Kwiecień 1966). W tej pracy zaprezentuję kilka schematów stworzonych do celu analizy skryptu dramatycznego używając znanych przykładów popularnych bajek.

Dramat można zprzenalizować z użyciem zamiany ról i miejsc na przestrzeni czasu. Na intensywność dramatu wpływa ilość zmian w okrasie czasu (Prędkość Skryptu) oraz kontrast między zamienianymi pozycjami (Zakres Skryptu). Niska prędkość lub zakres powoduje znudzenie. Moment w którym zachodzi każda zmiana roli to zmienna niezależna, od zaskoczenia przez niepewność.

SCHEMAT ROLI. Ponieważ analiza stanów-ja człowieka jest częścią strukturalnej analizy transakcyjnej, analiza ról jest częścią analizy gier i skryptów, określającą tożsamość osób zaangażowanych w aktywność. Hasło, które znajduje się na tzw. „koszulce” każdego człowieka zwykle reprezentuje myśl przewodnią jego roli skryptowej. Po tym co jest napisane na „koszulce” można ustalić, często przez zadanie człowiekowi bezpośredniego pytania, jaką rolę gra on we własnym życiu.

Osoba “żyjąca w bajce” zwykle ma uproszczone spojrzenie na życie z małą ilością postaci dramatycznych w zasięgu wzroku. W trakcie trwania terapii zastosowanie modelu ról zapewnia sposób do ustalenia liczby kluczowych tożsamości danego człowieka w dramacie Kiedy osoba zna swoją „ulubioną bajkę”, kluczowe role mogą być wymienione jako etapy w cyklu, a do nich można już dopasować poszczególne role życiowe. Rzadziej dzieje się to w sposób odwrotny czyli rzadziej znajduje się klasyczne historie pasujące do ról. Ta jaskrawość i symbolika w określaniu aktywności ma podobną przydatność jak analiza gier.

Strzałki na schemacie wskazują nie kolejne działania, ale regułę mówiącą, że wszystkie role są zamienne, i każda osoba może odgrywać każdą rolę w jakimś czasie i może widzieć w którejś z nich innych ludzi, takich jak terapeuta. Niektórzy ludzie mogą okazywać wrażenie lub manierę kilku ról na raz, jak w przypadku Czerwonego Kapturka (poniżej), który czasem wygląda jak babcia a czasem spaceruje jak leśniczy. Starzenie się, dla Czerwonego Kapturka, prawdopodobnie oznacza granie najpierw jej matki, a później babci. Zasada zamienności jest taka sama jak w analizie gier, gdzie co jakiś czas, osoba odgrywa każdą rolę w swojej grze, oraz w analizie snów, gdzie „każda osoba we śnie jest śniącym.” Leczenie nie może być zakończone, dopóki pozycja osoby w każdej z tych ról nie zostanie zanalizowana.

Rys. 1 Schemat Ról

2. TRÓJKAT DRAMATYCZNY. Tylko trzy role są niezbędne w analizie historii dramatu, aby przedstawić emocjonalne odwrócenia, tworzące dramat. Te aktywne role, w przeciwieństwie do ról tożsamościowych, o których była mowa wcześniej, to Prześladowca, Wybawca oraz Ofiara, lub P, W i O na schemacie. Dramat zaczyna się, kiedy role te są ustalone, lub oczekiwane przez publiczność. Jeżeli nie ma zamiany ról, nie ma też dramatu. Wskazuje to zmiana kierunku wektora na schemacie. Aby zilustrować niektóre sposoby używania trójkąta, przedstawione zostaną przykłady z trzech bajek.

A. W przypadku Szczurołapa z Hamelin, bohater zaczyna jako Wybawca miasta i Prześladowca szczurów, następnie staje się Ofiarą po zdradzie burmistrza (odmowa wypłacenia nagrody), po czym w zemście zmienia się w Prześladowcę dzieci w miasteczku. Burmistrz zamienia się z Ofiary (szczurów), w Wybawcę (zatrudniając Szczurołapa), w Prześladowcę (zdrada) a w końcu w Ofiarę (jego dzieci giną). Dzieci zmieniają się z Prześladowanych Ofiar (szczurów) w Uratowane Ofiary, a następnie w Ofiary Prześladowane przez swojego Wybawcę (wzrastający kontrast).

B. W “Czerwonym Kapturku”, bohaterka zaczyna jako Wybawca (jedzenie i towarzystwo dla babci, W O, oraz przyjazne nastawienie i wskazówki dla wilka, WO), który następnie, po niespodziewanej zamianie ról, staje się ofiarą leśniczego-Prześladowcy (P>O), który, w tym przypadku, odgrywając dwie role na raz (zwiększona prędkość), Wybawia również Czerwonego Kapturka oraz babcię (W>OO). W jednej z wersji, Czerwony Kapturek, odgrywając wszystkie trzy role, kończy jako Prześladowca, zaszywając wraz z leśniczym kamienie w brzuchu wilka. Zamiany Babci przebiegają: OW; wilka: O>W, P>O, O

C. W „Kopciuszku”, bohaterka zmienia się z Ofiary podwójnie Prześladowanej (macocha i siostry), w ofiarę potrójnie Wybawioną (matka chrzestna-wróżka, następnie myszy i książę), oraz znowu w ofiarę Prześladowaną (po północy), a następnie w Ofiarę Wybawioną powtórnie. Szacunkowa analiza ilościowa intensywności dramatu może powstać poprzez zsumowanie jej zamian: Opp > Owww > Opp > Ow = 8 zamian.
Dramat jest porównywalny z grami transakcyjnymi, jednak wyróżnia się on większą ilością wydarzeń, większą ilością zamian na wydarzenie, oraz tym, ze jedna osoba często odgrywa dwie lub trzy role na raz. Gry są prostsze i występuje w nich jedna główna zamiana, tzn. w „Ja tylko próbuję ci pomóc” występuje tylko jedna rotacja (przeciwna do ruchu wskazówek zegara) w trójkącie dramatycznym: Ofiara zmienia się w Prześladowcę, a Wybawca staje się nową Ofiarą.

Rys. 2 Trójkąt Dramatyczny

3. SCHEMAT LOKALIZACJI
A. Dramat
Schemat Lokalizacji upraszcza zamiany w lokalizacji do wektorów na głównej osi: Blisko i Daleko, z których obydwa dzielą się na Zamknięte i Otwarte oraz Publiczne i Prywatne. Dramat polega na zmianie lokalizacji i jest nasilany poprzez Zakres Skryptu (z domu na salę balową w zamku, z Wichrowych Wzgórz do Chin, z podwórka do krainy Oz, itp.) oraz poprzez Prędkość Skryptu (różnorodne przygody Pinokia, Ulissesa, itp.) Wiele innych czynników można dodać aby podwyższyć stopień kontrastu jak również nasilić intensywność dramatu: pora dnia lub roku, temperatura, poziom hałasu, oświetlenie, wymiary, podświadome symbole, itp. Pogoda i krajobraz odgrywają znaczącą rolę w powieściach historycznych, ukazujących przemiany bohaterów na tle przemian historycznych.

Schemat jest tu ponumerowany jedynie w odniesieniu do listy przykładów poniżej, która wywodzi się zarówno z bajek jak i z lokalizacji z życia codziennego.

Rys. 3 Schemat Lokalizacji

1. Polana w lesie, staw, ogródek przy domu, dach, łódź rybacka.
2. Rynek, plac zabaw, parada uliczna, basen, stadion, autostrady.
3. Staw, piec, nora, sypialnia, gabinet, mózg.
4. Tawerna, teatr, miejsce świadka na sali sądowej, stół porodowy, pokój konferencyjny, winda, szatnie, supermarket, kasyna, szpitale.
5. Latający dywan, szczyt wzgórza, zaczarowany ogród, mleczna droga, tundra, niebo, pustynia, preria, cicha plaża, safari.
6. Magiczne królestwa, statki, kurorty narciarskie, pola bitew, plaże, europejskie
miasta, Timbuktu, Niebo.
7. Jaskinia, sztuczna grota, chatka z piernika, brzuch wieloryba, zamkowa wieża, stacja kosmiczna, egipski grobowiec, igloo, dzwon nurkowy, podziemne przejścia, trumna.
8. Kraina Czarów, zamki, hotel, zakład poprawczy, izby niewolników, koszary,
kabarety, katedry.

Wyobrażenie sobie rzeczywistej podróży pomiędzy dwoma z tych miejsc ujawnia historię dramatu w zmianie lokalizacji. Dla lepszej analizy lokalizacji można stworzyć schemat w schemacie, przerysowując cały schemat lokalizacji w którejś spośród ośmiu podgrup. Niektóre przykłady zawierałyby kontrast, polegający na byciu zamkniętym w otwartej przestrzeni (wolnostojąca budka telefoniczna, rakieta kosmiczna, itp.) oraz na byciu w przestrzeni zamkniętej jednocześnie prywatnej i publicznej (kaplica, w której udzielany jest ślub, toaleta, itp.)

B. Struktura przestrzeni.
W terapii schemat lokalizacji może być zastosowany do wizualnego zilustrowania zmian w lokalizacji, jakie poczyniła dana osoba, czasami również w porównaniu z innymi. Użytecznym byłoby pokazać wzorce podróży danej osoby i przyrównać je do wzorców skryptu. Wiele klasycznych opowieści opiera się na wzorcach z Odysei, zawierających wiele podróżowania, podczas gdy inne posiadają długie okresy snu, bez podróżowania, takie jak w przypadku Śpiącej Królewny. Bajkowy wzorzec podróży, taki jak: dom – las – polana daleko w lesie – chatka z piernika, może być przedstawiony numerycznie, jako: 3 – 1 – 5 – 7 .

Struktura przestrzeni, tak jak struktura czasu, może być przydatna w podobny sposób. Wizualnie ilustruje ona osiem możliwości wyboru i określa, gdzie dana osoba spędza swój czas. W przypadku wzorca skryptu, można z wyprzedzeniem umiejscowić scenę czyjegoś tragicznego końca i uniknąć „ścieżki skryptu”. Kiedy już pacjentka uświadomiła sobie, że jej samobójcze upijanie się wywodziło się ze strachu spowodowanego życiem w samotności (prywatne, zamknięte mieszkanie), zmieniła to i zamieszkała ze współlokatorką.

Zmiany w przestrzeni życiowej mogą prowadzić do albo upijania się albo do wytchnienia. Ważne decyzje życiowe są podejmowane przy okazji wkraczania w nowe lokalizacje, takie jak nowa praca, dom, wakacje lub rozpoczęcie terapii. Zmiany w lokalizacji mogą również prowadzić do niepokoju związanego z przybyciem lub rozłąką, często powiązanego ze znaczeniem skryptu.

Interpretacje tego, w jakim pokoju, z jego symboliką oraz konkretyzacją rzeczywistości, dana osoba zdaje się żyć, były od dawna częścią technik terapeutycznych AT. Ludzie zabierają swoje pokoje skryptowe ze sobą, doprowadzając do takich sytuacji, jak rozmowy między kochankami w sali konferencyjnej, publiczne wykłady w sypialni, rozmowa o łazienkach na zebraniu komitetu rodzicielskiego, rozmowa o wynajmowanym mieszkaniu na balu debiutantek. Nakazy rodzicielskie mogą wpływać na zachodzenie na siebie lokalizacji, takie jak „Nigdy nie opuszczaj domu” i „Być w dwóch miejscach jednocześnie”. W przypadku człowieka, który był ciepły i przyjazny w swoim biurze, ale oziębły i wyniosły na korytarzach, okazało się, że dorastał on mieszkając w jednym pokoju z matką, a korytarze były dla niego „ziemią niczyją”, kiedy przenosił się z jednego ciepłego pokoju do drugiego.

4. WYBÓR DZIECIŃSTWA. Stopień, w jakim dziecko wystawione jest na wpływ mitów, bajek czy klasycznych opowieści różni się w zależności od rodziny oraz kultury. Kultury różnią się nie tylko w naturalnym wyborze popularnych opowieści, opowiadanych i drukowanych, oraz w pisaniu nowych, ale także w wersjach dobrze znanych i dostępnych opowieści. Być może pół tuzina, lub więcej, różnych sztucznych, dopisanych zakończeń jest znanych dla samego Kopciuszka i Czerwonego Kapturka. Matka, czytając historie swemu dziecku wybiera wersje, które są wesołe, smutne, brutalne, nieautentyczne, itd. Jej wiek, stan cywilny lub preferencje dziecka mogą wpływać na ten wybór. Wiele bajek zapewnia „pozbycie się dziecka na chwilę”’ co wskazuje, że mogą być terapeutyczne dla matki, stanowić wiadomość dla jej dzieci, oraz, że przechodzą z pokolenia na pokolenie zarówno zgodnie z preferencjami matki, jak i dziecka. Historie dla dzieci dostarczają opisu roli jaką odgrywa się w skrypcie ( np. „Ciekawska Wiewiórka” ) lecz nie samego skryptu. W odbiorze dziecka klasyczne bajki nie zostają intuicyjnie wchłonięte jako materiał skryptowy. Czasami, osoba, która nie pamięta swojej ulubionej bajki, musi jedynie zapytać swoja matkę, która ją pamięta.

Matryca skryptu została użyta, aby przedstawić kształtujące przyzwolenie rodzicielskie oraz transakcje nakazów. Rożne transakcje kształtujące skrypt pojawiają się podczas czytania bajek. Szturchnięcie lub miły uśmiech matki może znaczyć „to ty” i umieścić „Nie myśl. Bądź Kopciuszkiem.” na matrycy skryptu. W duchu zabawy oraz kontraktu „Poudawajmy” pomiędzy matką i dzieckiem, mogą pojawić się pewne, bardzo ważne, nakazy „Nie myśl”, takie jak: „Nie zauważaj mniejszych graczy”, „Nie zwracaj uwagi na zakończenie (nagrodę)”, oraz „Przechodź przez to wciąż od nowa”. Bajka jest przy tym szczególnie efektywna, tworząc wokół dziecka „mit rodzinny”, jak również zapewniając wydłużoną matrycę czasową dla wprowadzanych nakazów.

HISTORIA PRZYPADKU. Czasami matka i dziecko gubią morał historii i kontrakt, a pomniejsze role stają się bardziej atrakcyjne niż rola bohatera czy bohaterki. W przypadku, który może być nazwany: „Czerwony Kapturek spotyka „czekającego na Kopciuszka””, zaprezentowanym na seminariach dotyczących Analizy Transakcyjnej w San Francisco, matka obsadza troje swoich dzieci w rolach w „rodzinnej bajce”. Był to interesujący przykład kolejności narodzin rodzeństwa i kształtowania osobowości, oraz kolejności pojawiania się w bajce o Kopciuszku. Starsza siostra, czarna owca w rodzinie, bez zezwolenia na to, by wyglądać atrakcyjnie, była Przyrodnią Siostrą, która przerzuciła swoje nieszczęście na młodszą siostrę, później kazała pracować ponad siły Kopciuszkom, które nadzorowała w pracy, a następnie kazała też pracować ponad siły swojej córce, po tym, jak wyszła za mąż i się rozwiodła. Druga z rodzeństwa była Kopciuszkiem, krzywdzonym i niedocenianym w dzieciństwie, nawróconym dzięki religii (matka chrzestna – wróżka); dorosła z pełnym przyzwoleniem na to, by być piękną i dobrze wyjść za mąż. Trzecie dziecko, chłopiec, typ czarującego księcia, który zawsze „czeka na Kopciuszka”, lecz zawsze ma nieoczekiwane trudności w swoich związkach (ucieczka z jego zamku o północy), pojawił się na terapii, ponieważ nie żył „długo i szczęśliwie”.

Jego dziewczyna, typ Czerwonego Kapturka, również przyszła na terapię. W młodości ojciec uczył ją, że „Doświadczenie jest najlepszym nauczycielem” i „Rób jak ja robię, a nie jak mówię” oraz opowiadał jej interesujące, wzbogacone sensacyjnymi szczegółami, historie o swoich przygodach „leśniczego”, jakie miał jako funkcjonariusz wydziału przestępstw obyczajowych w Los Angeles. Przechadzała się ona nocą po „lesie” San Francisco, po niebezpiecznych dzielnicach Tenderloin i North Beach i nigdy nie stała się jej krzywda. Pewnego dnia spotkała optymistycznego księcia „czekającego na Kopciuszka”, lecz ciągle chciała „wilka” ze swojej bajki. Doświadczył on tego, gdy raz jeszcze coś „nieoczekiwanego” przydarzyło się w jego związku. Niedługo potem, on uratował ją od wilków z North Beach, które chciały zrobić z niej dziewczynę na telefon (misja), po czym ona zakochała się w nim, jako w oczekiwanym „leśniczym” ze swojego skryptu. Jednak dla niego nie była ona już jego Kopciuszkiem, ponieważ nie była to miłość od pierwszego wejrzenia.

* Tłumaczenie dla www.analizatransakcyjna.pl za zgodą S. Karpmana, sierpień 2007 (P. Pajer)