Transakcje
Analiza
transakcyjna to koncepcja psychologiczna interakcji międzyludzkich
nazywanych transakcjami. Ludzie komunikują się ze sobą z trzech poziomów
zwanych stanami ego; jest to stan Rodzica, Dorosłego i Dziecka.
Komunikacja ta może przebiegać bezproblemowo (transakcje
komplementarne), z problemami włącznie z zerwaniem kontaktu (transakcje
krzyżowe) oraz mieć na celu osiągniecie innego niż oficjalnie wyrażamy
efektu (transakcja kątowa i podwójna).
Stany ego (ja)
Każdy
z tych stanów wyrażany jest w charakterystyczny sposób i inny od
pozostałych dwóch. Zwykle stan ego Rodzica to my sami kopiujący
zachowania i słowa naszych własnych rodziców w automatyczny, nieświadomy
sposób lub świadomie z przeświadczeniem, że tak właśnie powinno się
zachowywać. Stan ego Dorosłego wyraża nasze racjonalne podejście do
życia w otaczającym nas świecie; to rzeczowa ocena i reakcja na to co
dzieje się tu i teraz. Dziecko to my z czasów, gdy sami byliśmy dziećmi i
nasze „dziecinne” zachowania, które ciągle wracają w wydaniu z przed
lat.
Każdy z tych podstawowych stanów ego przedstawianych w postaci diagramu (trzy koła oznaczone symbolami Rodzic 2, Dorosły 2, Dziecko 2) w porządku pierwotnym (tak, to nie błąd, R2, D2, Dz2 to mimo cyfry 2 porządek pierwotny) ma również wewnętrzne części składowe, które stanowią tzw. diagram strukturalny wtórny (Rodzic 1, Dorosły 1, Dzecko 1).
Porządek wtórny (stany
ego oznaczone symbolami R1, D1, Dz1) pokazuje jak ukształtowany został
Stan Ego Dziecka każdego człowieka. Możemy tu rozróżnic kilka
podkategorii, z których każda żyje własnym życiem, a intensywność z jaką
poszczególne z nich są aktywizowane wskazuje na sposób w jaki
ukształtowały nas wpływy rodzicielskie. Rodzic może być Rodzicem
Opiekuńczym (Nurturing Parent) lub Rodzicem Krytycznym (Critical
Parent). Dziecko 1 może przybierać formę Dziecka Przystosowanego
(Adapted Child), Elektrody (Electrode), Wiedźmy/ Wiedzimina (Bad Witch/
Ogre) lub Wrednego Rodzica (Pig Parent). Dorosły może przejawiać się
jako tzw. Mały Profesor (Little Professor). Dziecko w Dziecku czyli
Dziecko 1 to tzw. Dziecko Naturalne (Natural Child) nazywane też
popularnie księciem lub księżniczką.
Istnieje też porządek
podstawowy / zerowy, który przedstawia się symbolami R0, D0, Dz0;
porządek ten pokazuje stany ego które dziedziczone są z poprzednich
pokoleń jak geny. W porządku zerowym znajdują się także doświadczenia
prenatalne i z czasu porodu. Porządek wtórny i zerowy jest różnie
interpretowany przez poszczególnych terapeutów zajmujących się analizą
transakcyjną dlatego przedstawiony opis może różnić się charakterem w
mniemaniu różnych specjalistów w dziedzinie AT.
Porządek pierwotny może zostać zobrazowany przez zachowanie dorosłej kobiety Marii, która w stanie ego R2 dogląda małego dziecka i troszczy o męża. Ta sama Maria czyta, gotuje, podlicza wydatki domowe, pracuje zawodowo i to są przejawy aktywnego stanu D2. W stanie Dz2 zachowanie Marii może przejawiać się jako jeden z wtórych stanów ego czyli może to być albo dominujące Dziecko Przystosowane (R1), albo Elektroda, Wiedźma/ Wiedzimin (R1), Mały Profesor (D1) lub Dziecko Naturalne (Dz1).
Porządek wtórny można
opisać dzięki zachowaniom pięcioletniej Marysi opisanej przez Claude
Steinera w książce „Scripts People Live” z 1974 r. (str. 42); w stanie
ego R1 tuli ona swojego młodszego braciszka tak jak robi to jej mama lub
odkłada odrobienie zadania domowego na ostatnią chwilę aż jest za późno
(R1), w stanie ego D1 zadaje dorosłym trudne pytania w stylu co to jest
seks i po co mamy krew, w stanie Dz1 Marysia płacze i krzyczy ze złości
na całe gardło bo nie dostała słodyczy o które prosiła mamę.
Gry
Transakcje
prowadzone z wymienionych poziomów ego przebiegają czesto w ten sam
powtarzalny sposób, który ma na celu zorganizowanie nam czasu
codziennego spędzanego w towarzystwie innych ludzi oraz osiąganie
określonej korzyści psychologicznej płynącej z tych kontaktów. Gracze
często nie wiedzą, że grają. Gracze, którymi jeseśmy w mniejszym lub
większym stopniu my sami, często odtwarzają z pamięci gry wpojone im w
pracesie wychowania. Gry zatem nazwane mogą zostać psychologiczną
dziedziczoną spuścizną rodzinną, która przechodzi z pokolenia na
pokolenie jak rysy twarzy czy kształt paznokci. Można grać w gry
banalne, których szkodliwość społeczna jest minimalna i społecznie
akceptowalna (np. porównywanie stopnia upicia sie przez uczestników
kilku kolejnych imprez „żebyś ty wiedział jak się strasznie upiłem tym
winem które Marek mieszał ze Spritem na ostatniej imprezie.”..). Można
tez grać w gry „grubszego kalibru”, które nazywane są grami drugiego
(np. zastraszanie drugiego człowieka bez agresji fizycznej) i trzeciego
stopnia (np. morderstwo w afekcie).
Skrypty
Gry
składają sie na wieksze konstrukcje nazwane skryptami życiowymi. Skrypty
to różne scenariusze życia ludzkiego, wg. których większość ludzi
postanawia żyć już w dzieciństwie. Możliwe jest bezskryptowe życie
autonomiczne; zdarza się ono niestety bardzo rzadko, bo żyjemy otoczeniu
ludzi, którzy wpływają na nas w znaczący sposób szczególnie we wczesnym
dzieciństwie. W zależności od skryptu jaki obraliśmy w życiu, możemy
zostać określeni jako zwycięzcy (winners), prawie zwycięzcy (non-winners
or at-leasters) lub jako przegrani (losers). Powszechnie znane jest tez
inne, bajkowe nazewnictwo dotyczące nas jako bohaterów skryptów; możemy
być książętami, księżniczkami lub żabami. Często nasza ulubiona bajka z
dzieciństwa daje nam pierwszą wskazówkę dotyczącą typu naszego własnego
skryptu.
Autonomia
Badanie stanów ego, transakcji,
gier i skryptów ma na celu polepszenie standardu życia człowieka, który
nie jest, z mniej lub bardziej sprecyzowanych powodów, zadowolony z
życia jakie prowadzi. Zrozumienie własnej sytuacji w jakiej dany
człowiek się znajduje, uzmysłowienie sobie zależności i mechanizmów,
które są stałą częścią składową jego zachowania, pozwala na stopniowe
wyzwolenie się z nich w trakcie terapii. Najskuteczniejsza okazuje się
być terapia grupowa prowadzona metodą analizy transakcyjnej.
